ნასა

ნასა (NASA - National Aeronautics and Space Administration) — აერონავტიკის და კოსმოსური სივრცის კვლევის ეროვნული სამმართველო აშშ-ში. დაარსდა 1958 წლის 29 ივლისს.

არსებობის 54 წლის მანძილზე, NASA–ს ბევრი დამარცხება და ბევრად უფრო მეტი გამარჯვება ხვდა წილად. ის იყო ამერიკის შეერთებული შტატების მთავარი იარაღი დაა ფლაგმანი კოსმოსურ რბოლაში (Space Race) საბჭოთა კავშირთან. კოსმოსის კვლევისა და ათვისების საკითხებში საბჭოეთის პიონერობა და წარმატებები აღმოჩნდა ის კატალიზატორი ამერიკისთვის, რომელმაც სათავე დაუდო დღეისათვის ისეთ ძლიერ სამეცნიერო–კვლევით ცენტრს როგორიცაა NASA, რომელსაც თავისი მაშტაბურობითა და პროექტების გრანდიოზულობით ვერ შეედრება ვერც ერთი ევრაზიული კოსმოსური ცენტრი.

თანავარსკვლავედები

                                    ვარსკვლავები და  თანავარსკვლავედები


                                             

დავაკვირდეთ ვარსკვლავებიან ცას უმთვარო ღამით სხვადასხვა სიკაშკაშისა და ფერის ვარსკვლავები შეიძლება სხვადასხვა ფორმის ფიგურებად-თანავარსკვლავედებად დავაჯგუფოთ. ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავებს ადამიანი უძველესი დროიდან სახელებს არქმევდა, მათ ურთიერთგანლაგებას იმახსოვრებდა და ჯერ კიდევ მრავალი ათასი წლის წინ შეამჩნია,რომ თანავარსკვლავედის მოხაზულობა არ იცვლება. თანავარსკვლავედის მოხაზულობასა და ურთიერთგანლაგებას ჩვენი წინაპრები ხშირად მითოლოგიურ პერსონაჟებსა და ლეგენდებს უკავშირებდნენ. იმ უძველეს დროს თანავარსკვლავედებისათვის შერქმეული სახელები დღევანდელმა მეცნიერებმა,უმეტეს წილად,აღარ შეცვალეს, თუმცა ძველი ბერძნების წინაპრების ფანტაზიამ შეიძლება გაგვაკვირვოს. რამ დაარქნევინა, მაგალითად, „დიდი დათვის’’ სახელი (სურ.1) თანავარსკვლავედს?!

თანვარსკვლავედები ს საზღვრები სხვადასხვა ხალხებს სხვადასხვაგვა- რად ჰქონდათ წარმოდგენილი. მაგალითად, ამჟამინდელი ყაზახეთის უკიდეგანო სტეპებში მომთაბარე ხალხები, რომლებსაც არაფერი სმენოდათ ბერძნებისა და მათი მითების შესახებ, დიდი და მცირე დათვის თანავარსკვლავედებს აერთიანებდნენ მათთვის უფრო ჩვეულებრივი წარმოდგენების საფუძველზე: პოლალურ ვარსკვლავს, რომელსაც მუდამ ერთი და იგივე მდებარეობა უკავია მათ „რკინის პალო’ („თემირ ყაზიკ’’) უწოდეს, ხოლო დანარჩენი ვარსკვლავები წარმოედგინათ, როგორც გრძელი აღვირით ამ პალოზე დაბმული ცხენი .

თანავარსკვლავედების ამჟამად დაკანონებული საზღვრები საერთაშორისო ასტრონომიულ კონგრესებზე მიღებული შეთანხმებებით განისაზღვრება და, რა თქმა უნდა, ერთმანეთს არ გადაფარავს. თანავარსკვლავედის საზღვრებში, გარდა კაშკაშა ვარსკვლავებისა, მრავალი სუსტი ვარსკვლავიცაა. თანავარსკვლავედის ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავს, ჩვეულებრივ, ამ თანავარსკვლავედის α -ს უწოდებენ სიკაშკაშით მომდევნოს β-ს და ა.შ. ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავებს საკუთარი სახელები აქვთ. მაგალითად, მცირე დათვის α არის პოლარული ვარსკვლავი, გედის თანავარსკვლავედის α - დენები, ვარსკვლავთა შორის ყველაზე კაშკაშა-სირიუსი- არის დიდი ქოფაკის თანავარსკვლავედის α. ჩრდილოეთის ნახევარსფეროს ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავი-არქტური- მენახირის თანავარსკვლავედის α.

დიდი დათვის თანავარსკვლავედის შვიდი კაშკაშა ვარსკვლავის-- „ჩამჩის’’ მიხედვით ცაზე ადვილად იძებნება სხვა რამდენიმე თანავარსკვლავედიც.

მცირე დათვი, კასიოპეა, ცეფეოსი . პოლარული ვარსკვლავის-მცირე დათვის α-ს პოვნა თქვენ ნასწავლი გაქვთ გეოგრაფიის კურსში: დიდი დათვის „ჩამჩის’’ ორ კიდურა α და βვარსკვლავებზე გავავლოთ წარმოსახვითი წრფე და 5-ჯერ გადავზომოთ მასზე (α-დან მოყოლებული) αβ მონაკვეთი (სურ2). ნაპოვნი წერტილის მახლობლად დავინახავთ პოლარულ ვარსკვლავს- მცირე დათვის α-ს. შევაერთოთ პოლარული ვარსკვლავი „ჩამჩის’’ ტარის ბოლო ვარსკვლავთან- დიდი დათვის η- სთან. მიღებული მონაკვეთის შუა წერტილთან ახლოს დავინახავთ მცირი დათვის სიკაშკაშით მეორე და მესამე, β და γ ვარსკვლავებს. მათი განლაგების მიხედვით ადვილია მცირე დათვის დანარჩენი, უფრო მკრთალი ვარსკვლავების პოვნაც.

შევაერთოთ „ჩამჩის’’ ტარის ბოლოდან მესამე ვარსკვლავი--დიდი დათვის ε -პოლარულ ვარსკვლავთან და გავაგრძელოთ ეს წარმოსახვითი წრფე დაახლოვებით ერთ იმდენივეზე ის მიებჯინება კასიოპეას თანავარსკვლავედის γ ვარსკვლავს. ამ თანავარსკვლავედის მოხაზულობა წააგავს ასო M-ს ან W-ს.

კასიოპეას და მცირე დათვის თანავარსკვლავედების სიახლოვეს მდებარეობს ცეფეოსის თანავარსკვლავედი, რომლის შედარებით კაშკაშა ვარსკვლავები ხუთკუთხედის წვეროებსია განლაგებული ამ თანავარსკვლავედის δ პერიოდულად იცვლის სიკაშკაშეს (5 დღ. 8სთ. 47წთ. პერიოდით). შემდგომში მსგავსი, პერიოდულად ცვალებადი სიკაშკაშის ვარსკვლავები სხვა თანავარსკვლავედებშიც აღმოაჩინეს, ასეთ ვარსკვლავებს ცეფეიდები უწოდეს. მათი შესწავლის შედეგად აღმოჩენილი იქნა სამყაროს აგებულების მნიშვნელოვანი კანონზომიერებანი.

პერსევსი, ანდრომედა, პეგასი .ბერძნული მითი მოგვითხრობს, რომ მეფე ცეფეოსის და დედოფალ კასიოპეას მშვენიერი ასული ანდრომედა საშინელი ურჩხულის შესაჭმელად იყო განწირული, კლდეზე მიჯაჭვული ანდრომედა დაიხსნა მფრინავ ცხენზე პეგასზე ამხედრებულმა გმირმა პერსევსმა. ამ მითის მონაწილეთა სახელები უწოდეს კასიოპეასა და ცეფეოსის მახლობლად განლაგებულ თანავარსკვლავედებს.

პერსევსის თანავარსკვლავედის მოხაზულობაბერძნული ასოλ-სან გაშლილ ფარგალს წააგავს. ის მოჩანს კასიოპეას γ და δ ვარსკვლავემზე გამავალი წრფის გაგრძელებაზე. პერსევსის β-ს ცვალებადი სიკაშკაშის მოწითალო ვარსკვლავს-- არაბებმა, რომლებმაც ძველთაგანვე შეამჩნიეს მისი ცვალებადობა, უწოდეს ალგოლი (ეშმაკის თვალი). ალგოლის ცვალებადობაზე დაკვირვებამაც სამყაროს მრავალი საიდუმლოს ახსნამდე მიიყვანა მეცნიერები.

პერსევსის სიახლოვეს, ერთმანეთისაგან დაახლოებით თანაბარ მანძილზე, კასიოპეას α და δ ვარსკვლავებზე გამავალი წრფის პარალელურად, მოჩანს ანდრომედას თანავარსკვლავედის სამი კაშკაშა β, γ და δ ვარსკვლავი (სურ3). ანდრომედას თანავარსკვლავედში შეიძლებადა დავინახოთ ძალზე საინტერესო ობიექტი-- ანდრომედას ნისლეული . ის მოჩანს ანდრომედას δ-ს და კასიოპეას α-ს შემაერთბელ წრფეზე. ხანგრზლივი ექსპოზიციით გადაღებულ ფოტოსურათებზე ანდრომედას ნისლეულის დიამეტრი თითქმის ექვსჯერ აღემატება სავსე მთვარის დიამეტრს, მაგრამ შეუიარაღებელი თვალით ამ ადგილზე მხოლოდ პატარა, გადღაბნილ მნათ ლაქას ვხედავთ ნისლეულის ნაპირები ძალზე მკრთალია და მხოლოდ ფოტოსურათებზე ხდება მათ დაფიქსირება. ანდრომედას ნისლეული არის ჩვენგან წარმოუდგენლად შორს მდებარე ვარსკვლავების გიგანტური ერთობლიობა -- გალაქტიკა M 31.

პეგასის თანავარსკვლავედი გადაბმულია ანდრომედას თანავარსკვლავედთან. ანდრომედას α ვარსკვლავთან ერთად. პეგასის სამი α,β და γ ვარსკვლავი შეადგენს თითქმის ზუსტ დიდ კვადრატს.

გედი, ქნარი, არწივი .კასიოპეას მოპირდაპირე მხარეს, ცეფეოსის თანავარსკვლავედის თითქმის სიმეტრიულად მოჩანს ქნარის და გედის თანავარსკვლავედები, ხოლო კიდევ მოშორებით-- არწივის თანავაღსკვლავედი. ამ სამი თანავარსკვლავედის უკაშკაშესი ვარსკვლავები- ალტაირი (α არწივის), ვეგა ( α ქნარის) და დენები ( α გედის) ადგენენ თითქმის ტოლფერდა სამკუთხედს, რომელსაც „ზაფხულის სამკუთხედს“ უწოდებენ- ეს თანავარსკვლავედები ივნის-აგვისტოში თითქმის ზენიtში მოჩანს.

ორიონი. ზამთრის სამკუთხედი . ნოემბერ- დეკემბერში, მზის ჩასვლის შემდეგ, ცის აღმოსავლეთ მხარეს მოჩანს ერთ-ერთი ულამაზესი თანავარსკვლავედი- ორიონი. წელიწადის განმავლობაში, მზის გარშემო ორბიტაზე დედამიწის მოძრაობის გამო, ეს თანავარსკვლავედი , მსგსვსად ყველა სხვა თანავარსკვლავედისა, იცვლის მდებარეობას დედამიწის მიმართ. იანვარ-თებერვალში ის ცის სამხრეთ ნაწილშია, ხოლო აპრილში - ცის დასავლეთ მხარეს გადაინაცვლებს და მზის ჩასვლის შემდეგ სულ მცირე დროის განმავლობაშიღა მოჩანს. ორიონის თანავარსკვლავედში მდებარეობს დაკვირვებისათვის ძალზე საინტერესო რამდენიმე ობიექტი. ორიონის ქვედა ნმარჯვენა კუთხეში კიაფობს თეთრი ფერის რიგელი, ხოლო ზედა მარცხენა კუთხეში-მოწითალო ფერის ბეტელგეიზე. ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ვარსკვლავი ჩვენთვის ცნობილთაგან. სამ ერთმანეTის ახლოს მდებარე ვარსკვლავს თანავარსკვლავედის შუა ნაწილში უწოდებენ ორიონის სარტყელს . ორიონის სარტყელის გაგრძელებაზე მოჩანს სირიუსი- ცის ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავი (დიდი ქოფაკის თანავარსკვლავედის α ). სირიუსი ცის სამხრეთ ნახევარსფეროში მდებარეობს, მისგან ზემოთ, ორიონის α და γ ვარსკვლავებზე გამავალი წრფის მახლობლად, ჩანს მოყვითალო პროციონი- მცირე ქოფაკის თანავარსკვლავედის α. ბეტელგეიზე, პროციონი და სირიუსი თითქმის წესიერი სამკუთხედის წვეროებშია განლაგებული. მას ზამთრის სამკუთხედს უწოდებენ. ორიონის სარტყელის შუა ნაწილში მისგან მართობული მიმართულებით მოჩანს ორიონის დიდი ნისლეული - ვარსკვლავთშორისი მტვერისა და აირების კონდენსაციის შედეგად, ამჟამადაც გრძელდება ვარსკვლავების დაბადების პროცესები.


გამოყენებული ლიტერატურა:
სამყაროს ფიზიკა_ელენე სურგულაძე, მანანა კასრაძე, ილია ლომიძე
მეცნიერების ენციკლოპედია_ ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა
სამეცნიერო ენციკლოპედია_ ოქსფორდის

საუბარი ასტრონომიაზე_ევგენი ხარაძე

30 საინტერესო ფაქტი

უბრალოდ ფაქტები

1.ყოველთვის, როდესაც ვუყურებთ სავსე მთვარეს, ჩვენ ვხედავთ ერთსა და იმავე მხარეს.  

2.ყველაზე გრძელი მზის დაბნელება გაგრძელდა 7.31 წუთი

.

3.კომეტა ჰალეი დედამიწას ყოველ 75-76 წელში ჩაუვლის.

4.კოსმოსში არანაირი ბგერა არ არის.

5.დედამიწა ერთადერთი პლანეტაა (მზის სისტემაში) რომელსაც ღმერთების სახელი არ ქვია.

6.სავსე მთვარე 9_ჯერ ნათელია, ვიდრე ნახევარმთვარე.

7.ვენერა ერთადერთი პლანეტაა,რომელიც ბრუნავს საათის ისრის მიმართულებით. 

                                

8.ყოველწლიურად მზე კარგავს 360 მილიონ ტონას.

9.თუ თქვენ გაემართებით მზისკენ 88.5კმ/სთ სიჩქარით,მზემდე მისაღწევად დაგჭირდებათ 193 წელი.

10.წყალბადი ყველაზე უხვი ელემენტია სამყაროში.

11.მთვარის ზომა დედამიწის ზომის 27%_ია.

12.ყოველ წელიწადს დედამიწაზე დაახლოებით 500_მდე მეტეორიტი ეცემა.

13.ამერიკელების 45%_მა არ იცის რომ მზე ვარსკვლავია.








14.ჰიპარხეს (Ἵππαρχος, Hipparkhos) ძვ.ბერძენი ასტრომის მიერ, შექმნა პირველი ვარსკვლავური კატალოგი ჩვ.წელთაღრიცხვამდე 150 წელს.

15.მზის სისტემის მასის 99% კონცენტრირებულია მზეზე. ერთ წუთში მზე ქმნის უფრო დიდ ენერგიას, ვიდრე მთელი დედამიწა ხარჯავს წელიწადში. მზის სინათლის, რომელსაც ჩვენ ვხედავთ, ასაკი 30 ათასი წელია.

16.ენერგიას, რომელსაც ჩვენ მზისგან ვიღებთ, წარმოიშვა მის გულში 30 ათასი წლის წინ – ზუსტად ამდენი დროა აუცილებელი, რომ ფოტონებმა (სინათლის ნაწილაკებმა) ”გააღწიონ” მნათობის ცენტრიდან მის ზედაპირამდე. ამის შემდეგ ისინი დედამიწამდე აღწევენ მხოლოდ 8 წუთის შემდეგ. მზის გულის ტემპერატურა 13 მილიონ გრადუსზე მეტია და მთელმა გამომუშავებულმა ენერგიამ თავდაპირველად უნდა გაიაროს სინათლის სხვა გამოსხივების მრავალრიცხოვანი შროვანი ზედაპირი.

17.მარსის ჩრ.პოლუსის ყინულის საფარველის მაქსიმალური სისქეა _ 2.5 კმ .

18.Capella_ ყველაზე კაშკაშა ყვითელი , ორმაგი ვარსკვლავია თანავარსკვლავედიდან წარმოქმნილი 42.2 სინათლის წლის დაშორებით, ასევე მეექვსე ვარსკვლავი სიკაშკაშით ცაზე. მისი სახელწოდება ნიშნავს ”პატარა თხას”

19.დაახლოებით 40 ახალი ვარსკვლავი ჩნდება ჩვენს გალაქტიკაში ყოველ დღე. თუ ობობას ქსელს გავჭიმავთ ჩვენთან ყველაზე ახლომდებარე ვარსკვლავამდე თანავარსვლავედ კენტავრამდე , მაშინ მისი წონა იქნებოდა 500 ათასი ტონა.

20.ავტომობილს, რომელიც მოძრაობს საშუალო სიჩქარით 60 მილი საათში, დასჭირდებოდა დაახლოებით 48 მილიონი წელი, რათა მიეღწია უახლოეს ვარსკვლავამდე(მზის შემდეგ) კენტავრამდე.

 21.   10 წუთში კოსმოსურ ხომალდს შეუძლია 1 მლნ.კვ/კმ დედამიწის ზედაპირის ფოტოგრაფირება, მაშინ როცა თვითმფინავიდან ასეთი ზედაპირის გადაღებას 4 წელი სჭირდება, ხოლო გეოგრაფებსა და გეოლოგებს ამისთვის ალბათ არანაკლებ 80 წელი დასჭირდებოდათ.

22 .”სმიტის ღრუბლები” (დაბლა მარჯვნივ) განლაგებულია დაახლოებით 12 ათასი პარსეკით (ვარსკვლავური მანძილების საზომი ერთეული უდრის 3.26 სინათლის წელიწადს [30.84*10(12 ხარისხში) კმ-ს ანუ 30.840 მლრდ კმ-ს). ”ირმის ნახტომიდან”. ის მოძრაობს ჩვენს მხარეს დაახლოებით 300 კმ/წმ სიჩქარით. შეჯახება (ეს ადგილია მონიშნულია X-ით) გამოიწვევს ახალი ვარსკვლავეის დაბადებას. ყვითელი წერტილი აჩვენებს მზის ადგილმდებარეობას 

23.ჩვენგან ახლომდებარე (მზის შემდეგ) ვარსკვლავთან (კენტავრი)დაშორება _ 4,24 სინათლის წელია

24.მზის სისტემის ყველა პლანეტა თავისუფლად განთავსდებოდა პლანეტა იუპიტერის შიგნით 

25.ღია კოსმოსში პირველი გასვლის ხანგრძლივობამ (ალექსეი ლეონოვი) 12 წამი შეადგინა

26.ორბიტული სადგური “Мир” ორბიტაზე გავიდა 1986 წლის 20 თებერვალს. ამ სადგურის მთელი არსებობის ისტორიაში , მასზე იმყოფებოდა 135 ადამიანი 11 ქვეყნიდან და 14 ტონაზე მეტი სხვადასხვა სამეცნიერო აპარატურა.
სადგური “Мир” საერთო მასა _ 36 ტონაზე მეტია.

27.ერთი ”წლის” ხანგრძლივობა პლუტონზე _ 247.7 დედამიწის წელია

28.მთვარის ყველაზე დიდ კრატერს, რომელიც დედამიწიდან ჩანს, ეწოდება ”სიკვდილის ველი”. მისი ფართობი დაახლოებით 26 000 კვადრატული მილია.

29.ყველაზე ცხელი პლანეტაა _ ვენერაა. იგი ღერძის ირგვლივ საკმაოდ ხანგრძლივად ტრიალებს – დაახლოებით 243 დედამიწის დღე-ღამე, – მეტი , ვიდრე მზის გარშემო ( 224,7 დღე-ღამე), ამიტომაც ვენერაზე ”დღე-ღამე” წელიწადზე გრძელია.

30.მზის ზედაპირის ფართობი, ზომით საფოსტო მარკისა ანათებს ისეთივე ენერგიით , როგორც 1 500 000 სანთელი.

წყარო: ucnauri.com

რა არის მზე

                                                                                    მზე

მზე
ძირითადი მონაცემები
საშუალო დაშორება
დედამიწისგან 1 496 000 000 მ
(8,317 სინათლის წუთი)
სპექტრალური კლასი G2V
ფიზიკური მონაცემები
საშუალო დიამეტრი 1 392 000 კმ[1]
(დედამიწის 109 დიამეტრი)
ეკვატორული რადიუსი 695 500 კმ[2]
ეკვატორის სიგრძე 4 379 000 კმ[2]
ასაკი 4.57 მილიარდი წელი [3]
ფოტოსფეროს შემადგენლობა მასის მიხედვით
წყალბადი 73,46 %
ჰელიუმი 24,85 %
ჟანგბადი 0,77 %
ნახშირბადი 0,29 %
რკინა 0,16 %
გოგირდი 0,12 %
ნეონი 0,12 %
აზოტი 0,09 %
სილიციუმი 0,07 %
მაგნიუმი 0,05 %







მზე — მზის სისტემის უდიდესი და ერთადერთი ვარსკვლავი. მზის ირგვლივ ბრუნავენ მზის სისტემის სხვა ობიექტები - პლანეტები და მათი თანამგზავრები, ჯუჯა პლანეტები და მათი თანამგზავრები, ასტეროიდები, მეტეორიტები, კომეტები და კოსმოსური მტვერი. მზის მასა არის მზის სისტემის მასის 99,8 %. მზის გამოსხივების მეშვეობით დედამიწაზე არსებობს სიცოცხლე (ფოტონები საჭიროა ფოტოსინთეზის საწყისი ეეტაპისთვის). მზე შედგება წყალბადისგან (მასის 73 % და მოცულობის 92 %), ჰელიუმისგან (მასის 25 % და მოცულობის 7 % ) და სხვა ელემნტებისგან - რკინისგან, ნიკელისგან, აზოტისგან, გოგირდისგან, ჟანგბადისგან, აზოტისგან, მაგნიუმისგან, ნეონისგან, კალციუმისგან და ქრომისგან.. სპექტრალური კლასიფიკაციით მზე მიეკუთვნება G2V ტიპს («ყვითელი ჯუჯა»). მზის ტემპერატურა შეადგენს 5505 °C (5778°K) მზის ლაქების ტემპერატურა 4000 °C -ია, სპექტრის ანალიზის და თეორიული გამოთვლების საფუძველზე ვარაუდობენ, რომ მის ცენტრში ტემპერატურა დაახლოებით 15 700 000 °C -ია. ამის გამო მზე თეთრად ანათებს, მაგრამ დედამიწის ატმოსფეროს მიერ სპექტრის მოკლე ტალღების შთანთქვის გამო დედამიწის სიახლოვეს მზის სხივი მოყვითალოიერს იღებს.

მზის სპექტრი შედგება იონიზირებული და ნეიტრალური მეტალებისგან და შეიცავს იონიზირებად წყალბადს. ჩვენს გალაქტიკაში - ირმის ნახტომში - 100 მილიონზე მეტი G2 კლასის ვარსკვლავია. ამავდროულად ჩვენი გალაქტიკის 85%-ზე მეტი ვარსკვლავი მზეზე ნაკლებად კაშკაშაა (თავის უმრავლესობაში წითელი ჯუჯები). როგორც ვარსკვლავთა უმრავლესობა, მზე ქმნის ენერგიას თერმობირთვული სინთეზის მეშვეობით. მზიდან დედამიწამდე სინათლის სხივი 8 წთ და 19 წმ ( 499 წ )უნდება მოსვლას.

მზე მდებარეობს ირმის ნახტომის ცენტრიდან 26 000 სინათლის წლის მოშორებით და ბრუნავს მის ირგვლივ. ერთ შემობრუნებას გალაქტიკის ირგვლივ ესაჭიროება 225—250 მილიონი წელი, დაახლოებით 220 კმ/წმ სიჩქარით.



წყარო : wikipedia.com

პოსტში შეგიძლიათ დაათვალიეროთ საინტერესო სურათების ნაკრები

პლანეტები 

1. მერკური ყველაზე ახლო მყოფი დედამიწასთან:

მერკური ყველაზე ახლოს მდებარეობს მზესთან და მზის სისტემის რიგით მეორე ყველაზე მცირე პლანეტაა (ძველად საქართველოში ოტარიდს უწოდებდნენ). მერკურის ყველაზე დიდი კუთხური დაშორება მზისგან მხოლოდ 28.3°-ია და მისი დანახვა მხოლოდ გარიჟრაჟზე ან შებინდებისას შეიძლება. პლანეტა შედარებიც მცირედაა შესწვლილი: ერთადერთი კოსმოსური ხომალდი, რომელმაც მერკურს მიაღწია იყო ’’მარინერ 10’’ (1974-75), რომელმაც პლანეტის ზედაპირის მხოლოდ 45%-ის დაფიქსირება შეძლო. მერკურის ზედაპირი დიდი და პატარა კრატერებითაა დაფარული, რომლებიც მასზე მეტეორების დაცემის შედეგია. მერკურზე არის ღრმული, რომლის დიამეტრი 1300 კმ-ია, იგი დაახლოებით 100 კმ დიამეტრის ქვის ლოდის დაცემით უნდა იყოს წარმოშობილი. დაცემის ძალის სიძლიერის გამო მის ირგვლივ მთები წარმოიქმნა. მერკური მზის ირგვლივ მოძრაობს სიჩქარით, რომლის მოდული 47870 მ/წმ-ია. მისი მაგნიტური ველი 100-ჯერ სუსტია დედამიწისაზე. ფიზიკურად მერკური ემსგავსება მთვარეს, ვინაიდან მისი ზედაპირიც კრატერებითაა დაფარული. პლანეტას მასშტაბური რკინის გული აქვს, რომელიც მაგნიტურ ველს წარმოქმნის (დედამიწის ველის დაახ. 1%). რომაელებმა პლანეტას სწრაფმავალი მაცნე ღმერთი მერკურის სახელი შეარქვეს, შესაძლოა მისი სწრაფი მოძრაობის გამო გარიჟრაჟის ცაზე. მერკურის ასტრონომიული სიმბოლოა ☿. ძვ.წ. მე-5 საუკუნემდე ბერძენი ასტრონომები თვლიდნენ, რომ პლანეტა ორი სხვადასხვა ობიექტი იყო. ჩინური, კორეული, იაპონური და ვიეტნამური კულტურები პლანეტას წყლის ვარსკვლავად მოიხსენიებენ (水星), ხუთ ელემენტზე დაყრდნობით. პირველი ფოტოსურათები მერკურს 1974 წლის 27 მარტს გადაუღო მარინერ 10 -მა. პლანეტის ზომა სიდიდით ოდნავ აღემატება ჩვენს მთვარეს. მისი ზედაპირი ქვიანი და უდაბნოს მსგავსია. პლანეტაზე არის უამრავი წრიული ზომის კრატერი. მერკურის დღე-ღამე დედამიწის 176 დღე-ღამის ტოლია, მზის ირგვლივ ბრუნს კი 88 დღე-ღამე უნდება, ე.ი სანამ მერკურზე ერთხელ დაღამდება და გათენდება, ორი ”იქაური” წელიწადი გადის. პლანეტაზე არ არის წყალი, არც ქარები იცის იმიტომ, რომ არ აქვს ატმოსფერო. სწორედ ამიტომაა, რომ დღე მძვინვარე უდაბნოზე ბევრჯერ უფრო ცხელია – ტემპერატურა 427 °C-ს ( 700 °K ) აღწევს, ღამით კი საშინელი ყინვაა და ტემპერატურაც -173 °C-მდე ( 100 °K )ეცემა. მერკურის ზედაპირის სუბსოლარული წერტილები ყველაზე ცხელია და კრატერთა ძირები მის პოლუსებთან კი ყველაზე ცივი. მერკურს ისევე როგორც ვენერას არცერთი თანამგზავრი არ ჰყავს.

2. ვენერა “წითელი პლანეტა”

ვენერა (ძველი ქართული სახელწოდება მთიები, ხარიპარია, ცისკრის ვარსკვლავი) მეორე პლანეტაა მზიდან და მას ხშირად დედამიწის დობილს უწოდებენ, ვინაიდან ორივე ციური სხეული ერთმანეთს საკმაოდ ემსგავსება სიდიდითა და შემადგენლობით. პლანეტას რომაელი სიყვარულის ქალღმერთის ვენერას სახელი ჰქვია. ვენერას ზედსართავი სახელი “ვენერიულია”, თუმცა მისი ამგვარი ფორმით გამოყენებისგან თავს იკავებენ, ამ სიტყვის თანამედროვე ტერმინოლოგიაში სქესობრივი გზით გადამდებ დაავადებებთან ასოციაციის გამო. ამის ნაცვლად ზოგიერთი ასტრონომი იყენებს ზედსართავს “სითერიული”, რომელიც მომდინარეობს “სითერეა”-დან, ძველ ბერძნულ მითოლოგიაში აფროდიტას ალტერნატიული სახელი. ჩინურ, კორეულ, იაპონურ და ვიეტნამურ კულტურებში პლანეტას მოიხსენიებენ ლითონის ვარსკვლავად (金星), ხუთ ელემენტზე დაყრდნობით. ვენერა დედამიწას ყველა სხვა პლანეტაზე მეტად უახლოვდება ხოლმე. ეძახიან ”მწუხრის ვარსკვლავსაც”” და ”ცისკრის ვარსკვლავსაც””, რადგან მისი დანახვა ხან დაისის შემდეგ შეიძლება, ხან განთიადის წინ. იგი იმდენად ნათელი და კაშკაშაა, ხშირად ამოუცნობი მფრინავი ობიექტი (ამო, ”მფრინავი თეფში”) ჰგონიათ. ვენერას თეთრი ღრუბლების სქელი ფენა ფარავს. ზედაპირზე ტემპერატურა 470C-ს აღწევს. მასზე ნაკლებადაა კოსმოსური სხეულის ნაკვალევი – კრატერები, რადგან კოსმოსური სხეულები უმეტესწილად ვენერას ატმოსფეროში შეჭრისთანახე იწვის მისი დიდი სიმკვრივის გამო. ზედაპირი დაფარულია ”ბებერი” ვულკანებითა და ლავით. ვენერას წელიწადი დედამიწის 7.5 თვის ტოლია. იგი თავისი ღერძის გარშემო პლანეტების უმეტესობასთან შედარებით პირუკუ ტრიალებს. მეცნიერები ამ მოვლენის მიზეზს დამაჯერებლად ვერ ხსნიან. ვენერას ღერძული ბრუნვა რეკორდულად ნელია – მისი პედიოდი დედამიწის 243 დღე-ღამეს უდრის.მზის ირგვლივ ორბიტაზე 35020 მ/წმ სიჩქარით მოძრაობს. მისი დიამეტრი 12104 კმ -ია. მზის ირგვლივ ერთ ბრუნს ასრულებს 7 თვესა და 12 დღეში. აფელიუმში მზიდან 108 942 109 კმ -ით ( 0.728 231 28 ა.ე.) არის დაშორებული, პერიფელიუმში 107 476 259 კმ -ია ( 0.718 432 70 ), საშუალო მანძილი არის 108 208 930 კმ ( 0.723 332 ). ვენრას ორბიტა თითქმის წრეა, ექსცენტრისიტეტი 0.0068 უდრის. მეცნიერები ვენერას დღესაც დიდი გულისყურით სწავლობენ. მის ზედაპირს სხვადასხვა დროს რამდენიმე კოსმოსური ავტომატური სადგური მიუახლოვდა. მათ დედამიწაზე პლანეტის შესახებ ინფორმაციები გადმოსცეს. სამწუხაროდ, პლანეტის სიმხურვალის გამო ეს სადგური მალე დაიწვა. ვენერას ატმოსფეროს ტემპერატურა 462 °C ( 735 °K ). წნევა 93 ატმოსფერო ( 9.3 მპა ). ატმოსფერო ძირითადად გოგირდმჟავის ორთქლისაგან შედგება. მის ზედაპირზე განუწყვეტლივ ქრის ქარი, რომლის სიჩქარე მერყეობს 270-დან 350 კილომეტრამდე საათში.

3. დედამიწა სიცოცხლის “ბუდე”

ფიზიკური მახასიათებლები ეკვატორიული რადიუსი 6378,14 კმ პოლარული რადიუსი 6356,78 კმ რადიუსი 6371,3 კმ ეკვატორის გარშემოწერილობა 40 075 კმ მოცულობა 1,0832×1012 კმ3 მასა 5,9737×1024 კგ სიმკვრივე 5,515 გ/სმ3 ზედაპირის ფართობი 510 065 700 კმ2 გრავიტაცია ეკვატორიულ ზონაში 9,766 მ/წმ2 ანუ 1 g მეორე კოსმოსური სიჩქარე 11 180 მ/წმ ბრუნვის სიდერული პერიოდი 23,934 სთ. ორბიტისადმი ეკვატორიული დახრილობა 23,45° ზედაპირის ტემპერატურა უმც. საშ. უდ. 185 °K 287 °K 331 °K ატმოსფერული წნევა ზედაპირთან 101,325 კპა ორბიტული მახასიათებლები საშუალო მანძილი მზიდან 149 597 890 კმ (1,0 ა.ე.) პერიჰელიუმი 147 100 000 კმ აფელიუმი 152 100 000 კმ სიდერული ორბიტალური პერიოდი 365,24 მიწიური დღე საშუალო ორბიტალური სიჩქარე 29 785,9 მ/წმ ორბიტის გაწელილობა 0,01671022 ეკლიპტიკის სიბრტყისადმი ორბიტის დახრილობა 0,00005° ორბიტის გარშემოწერილობა 924 375 700 კმ თანამგზავრი 1 (მთვარე) ატმოსფეროს მოცულობითი შედგენილობა აზოტი N2 78,11 % ჟანგბადი O2 20,953 % არგონი Ar 0,934 % ნახშირორჟანგი CO2 ცვალებადი: 0,01-0,1 % წყალი (ორთქლი) H2O ცვალებადი: 0-7 % ანტიკურ და შუა საუკუნეებში გამოთქმული იყო მრავალი ჰიპოთეზა იმის შესახებ, რომ დედამიწის კონტინენტები დასაბამიდან არსებობდა და მათი მდებარეობა არ იცვლებოდა. XX საუკუნის დასაწყისში გერმანელმა მეცნიერმა ალფრედ ვეგენერმა რუკაზე დაკვირვებისას ყურადღება მიაქცია სამხრეთ ამერიკისა და აფრიკის ნაპირების მოხაზულობას. კონტინეტების მოდელების შეერთებისას ისინი გამთლიანდნენ. ვეგენერმა წამოაყენა ჰიპოთეზა, რომ ერთ დროს არსებობდა გიგანტური კონტინენტი – პანგეა, რომლის დაშლის შედეგადაც მიღებულია თანამედროვე კონტინენტები, მაგრამ მეცნიერმა ვერ დაადგინა რა ამოძრავებდა ხმელეთის დიდ ნაწილს. ეს მოსაზრება ცნობილია როგორც კონტინრნტების დრეიფი. მოგვიანებით დადგინდა, რომ უძველეს დროს არსებული კონტინენტი პანგეა, რომელსაც გარს ერტყა მთლიანი ოკეანე – პანტალასი, გაიყო ორ კონტინენტად. ჩრდილოეთ ნაწილს უწოდეს ლავრაზია (ჩრდილოეთ ამერიკა და ევრაზია), ხოლო სამხრეთს ჰონდვანა (სამხრეთი ამერიკა, აფრიკა, ავსტრალია, ანტარქტიდა). კონტინენტთა დაყოფით მათ შორის გჩნდა კონტინენტები (ინდოეთისა და ატლანტის).

სიცოცხლის წარმოშობა



სიცოცხლის არსებობის პირველი ნიშნები დედამიწაზე მხოლოდ 3-3,5 მილიარდი წლის წინ გაჩნდა. მკვლევართა აზრით ჩვენს პლანეტაზე სიცოცხლის გაჩენის ორი გზა არსებობს: კოსმოსური და დედამიწისეული. კოსმოსური გზის მიხედვით სიცოცხლე დედამიწაზე სხვა ციური სხეულებიდან მოხვდა. რადგანსამყაროში არსებობს ჩვენს პლანეტაზე უფრო ასაკოვანი სხეულები, ამიტომ ფიქრობენ, რომ სხვაგან შესაძლოა სიცოცხლე უფრო ადრე წარმოიშვა. 1865 წელს გერმანელმა მეცნიერმა პ. რიხტერმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ შესაძლოა ცოცხალი არსებანი დედამიწაზე მოხვდნენ კოსმოსიდან, მტვრის, მეტეორიტებისა და სხვა ციური სხეულების დედამიწაზე დაცემით. შესაძლოა მტვერს მიკროოგანიზმები შემოჰყოლოდა. ეს ვერსია დასაშვებია, თუმცა მეცნიერთა დიდი ნაწილი თვლის, რომ სიცოცხლე დედამიწაზე წარმოიშვა, რასაც ხელი შეუწყო მზის სითბომ, სინათლემ, წყალმა, ჰაერმა.

4. მარსი

მარსი მეოთხე პლანეტაა სიშორით მზის სისტემაში. მას რომაული ომის ღმერთის მარსის სახელი ჰქვია (არესი ბერძნულ მითოლოგიაში). მას მეტსახელად ”წითელი პლანეტა” ჰქვია დედამიწიდან, ღამის ცაზე, მისი შეფერილობის გამო. მას ორი თანამგზავრი ჰყავს – ფობოსი და დეიმოსი – მცირე და უსწორმასწორო ზედაპირის სხეულები, შესაძლოა მარსის გრავიტაციაში მოქცეული ასტეროიდები იყოს. პრეფიქსი არეო- მიუთითებს მარსზე ისევე როგორც გეო- მიუთითებს დედამიწაზე, მაგალითად, არეოლოგია/გეოლოგია. არეოლოგია ასევე მიუთითებს მარსის ერთიანად და არა მხოლოდ პლანეტის გეოლოგიური პროცესების შესწავლაზე. მარსის ასტრონომიული სიმბოლოა ♂, რომელიც სტილიზებული რეპრეზენტაციაა ღმერთი მარსის შუბისა და ფარის და ბიოლოგიაში მას იყენებენ როგორც მამრობითი სქესის ნიშანს. ჩინურ, კორეულ, იაპონურ და ვიეტნამურ კულტურებში პლანეტას მოიხსენიებენ როგორც ცეცხლოვან ვარსკვლავს (火星), ძველი ჩინური ხუთი ელემენტის მითოლოგიურ ციკლზე დაყრდნობით. პლანეტაზე თვეების განმავლობაში ქარიშხლები მძვინვარებს. პლანეტის ფერი მოწითალო, სისხლისფერია. ეს ფერი ძველ ბერძენთა და რომაელთა წარმოდგენაში ომთან და სისხლის ღვრასთან ასოცირდებოდა. სწორედ ამიტომ, ბერძნები და რომაელები ამ პლანეტას ომის ღმერთთან აიგივებდნენ. მარსზე დაშვების პირველი წარმატებული მისია, 1965 წელს მარინერ 4 -მა განახორციელა, რომელიც 1964 წელს გაუშვეს დედამიწიდან. პლანეტაზე არის წარმონაქმნები, რომლებიც მდინარის ამომშრალ კალაპოტს გვაგონებენ. ამ კალაპოტებში წყალი არ არის. პლანეტის ზედაპირზე უამრავი ჩამქრალი ვულკანის კერა და მეტეორიტული კრატერებიც შეინიშნება. მთა ოლიპმი, რიმელიც მარსზე მდებარეობს, ყველაზე მაღალი მთაა მზის სისტემაში – მისი სიმაღლეა 28 ათასი მეტრი, ანუ 28 კილომეტრი. დღე ღამის ხანგრძლივობა ”წითელ პალეტეზე” თითქმის ისეთივეა, როგორც დედამიწაზე – 24 საათი და 39 წუთი. ყოველ 2 წელწადსა 50 დღეში ხდება ისე, რომ მარსსა და დედამიწას შორის მანძილი 78 მილიონ კილომეტრია. თუმცა 15 ან 17 წელწადში ხდება ისეც, რომ ეს მანძილი 56 მილიონ კმ -ზე ჩამოდის. 2003 წლის 27 აგვისტოს, ამერიკის დროით 9:51:13 ზე, მარსი ბოლო 60 000 წლის მანძილზე დედამიწას ყველაზე მეტად მიუახლოვდა: 55 758 006 კმ (0.372719 ა.ე.). ასეთი მიახლოება იყო ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 57 617 წლის 12 სექტემბერს. იქაურ ზამთარში ტემპერატურა -130 °C -მდე ეცემა პოლუსებზე, ზაფხულში 0°C-დან 30°C-მდე მერყეობს ეკვატორზე. 2040 წლისთვის ამერიკელებს დაგეგმილი აქვთ ექსპედიცია, რომლის დროსაც პირველი ადამიანი დაეშვება მარსზე.
















წყარო:ucnauri.com

პოსტში  შეგიძლიათ  ნახოთ  რამოდენიმე  საინტერესო  ვიდეო

       მზის სისტემაში მოგზაურობა  

                  ჩვენი სამყარო 

მზე  , ვარსკვლავები და დედამიწა

მზის სტრუქტურა

მზის სისტემის მთავარი შემადგენელი ნაწილი მზეა — მთავარი მიმდევრობის G2 ტიპის ვარსკვლავი, რომელიც მზის სისტემის მასის 99,86%-ია. იგი გრავიტაციულად დომინირებს მთელ სისტემაში. მზის ოთხი უდიდესი პლანეტა — გაზური გიგანტები, დანარჩენი მასის 99%-ია, მარტო იუპიტერი და სატურნი კი 90%-ზე მეტი.

მზის გარშემო მოძრავი დიდ ობიექტთა უმეტესობა დედამიწის ორბიტის სიბრტყესთან ახლოს (სახელად ეკლიპტიკა) მოძრაობენ. პლანეტები ძალიან ახლოს არიან ეკლიპტიკასთან, ხოლო კომეტებს და კოიპერის სარტყლის ობიექტებს ხშირად შედარებით დიდი დახრილობა აქვთ ეკლიპტიკის მიმართ. ყველა პლანეტა და სხვა ობიექტთა უმეტესობა იმავე მიმართულებით ბრუნავს, საითაც მზე. არსებობს გამონაკლისები, მაგალითად ჰალეის კომეტა.

მზის სისტემის საერთო სტრუქტურას მზე შეადგენს - ოთხი შედარებით პატარა შიდა პლანეტებით, რომლებიც გარშემორტყმულია ასტეროიდული სარტყლით, და ოთხი გაზის გიგანტი, რომელთაც გარს კოიპერის სარტყლის გაყინული ობიექტები აკრავთ. ზოგჯერ, ასტრონომები ამ სტრუქტურას ორ რეგიონად ყოფენ. შიდა მზის სისტემა მოიცავს 4 კლდოვან პლანეტას და ასტეროიდულ სარტყელს. გარე მზის სისტემა კი ასტეროიდების გაღმა ვრცელდება, 4 გაზური გიგანტის ჩათვლით.

მზის სისტემაში პლანეტეთა უმეტესობა მეორად სისტემებს ფლობენ, რომელიც მათ გარშემო მოძრავი პლანეტარული ობიექტები არიან - ბუნებრივი თანამგზავრები ან მთვარეები (ორი მათგანი პლანეტა მერკურიზე დიდია), ან გაზური გიგანტების შემთხვევაში პლანეტარული რგოლები. ეს უკანასკნელი პაწაწინა ნაწილაკების თხელი ჯგუფია, რომლებიც შეთანხმებულად მოძრაობენ პლანეტის გარშემო. უდიდეს მთვარეთა უმეტესობა სინქრონულ ბრუნვაშია. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მთვარე მუდამ ერთი მხარითაა მიბრუნებული თავის დედაპლანეტასთან (სპინ-ორბიტალური რეზონანსი 1:1... ამის გამო ვხედავთ ჩვენ მთვარის მხოლოდ "ახლო მხარეს").

კეპლერის პლანეტარული მოძრაობის კანონები ობიქტების მოძრაობას აღწერენ მზის გარშემო. ამ კანონების თანახმად, თითოეული ობიექტი ელიფსურად მოძრაობს მზის გარშემო, ერთი ცენტრის გარშემო. ობიექტები, რომლებიც მზესთან უფრო ახლოს მდებარეობენ (მათ შედარებით მცირე დიდი ნახევარღერძები აქვთ) უფრო სწრაფად მოძრაობენ, რადგან ისინი მზის გრავიტაცია მათზე უფრო დიდ გავლენას ახდენს (რადგან ახლოსაა). ელიფსურ ორბიტაზე, სხეულის დაშორება მზიდან წლის განმავლობაში იცვლება. სხეულის უახლოეს წერტილს მზემდე ეწოდება პერიჰელიუმი, ხოლო უშორესს აფელიუმი. პლანეტების ორბიტები თითქმის წრიულია, მაგრამ ბევრი კომეტა, ასტეროიდები და კოიპერის სარტყლის ობიექტები ძალზე ელიფსურ ორბიტებზე მოძრაობენ. მზის სისტემაში სხეულების პოზიციების წინასწარმეტყველება შესაძლებელია რიცხობრივი მოდელების გამოყენებით.




წყარო: wikipedia.com

მზე – მზის გამოსხივება და ტემპერატურა

მზე სპექტრული ტიპის G2V ყვითელი ვარსკვლავია მზის სისტემის ცენტრში ირმის ნახტომის გალაქტიკაში. დედამიწა და სხვა ციური სხეულები (მათ შორის სხვა პლანეტები, ასტეროოიდები, მეტეორები, კომეტები და კოსმოსური მტვერი) მზის ირგვლის გარკვეულ ორბიტაზე მოძრაობენ. მზე წყალბადის. ჰელიუმისა და სხვა აირებისგან შემდგარი გიგანტური გავარვარებული სფეროა. მის ზედაპირულ ფენაში, რომელსაც ფოტოსფერო ჰქვია, ტემპერატურა 6000 გრადუს აღწევს. ამ ციური სხეულის ყველაზე მხურვალე ნაწილი ბირთვია. ჩვენი მნათობი სინათლის და სითბოს წყაროა. ის რომ არ იყოს, დედამიწა რამდენიმე წამში გაიყინებოდა, ორბიტიდან ამოვარდებოდა და სამყაროს წყვდიადში დაიწყებდა ხეტიალს. პლანეტაზე ყოველგვარი სიცოცხლე დაიღუპებოდა. მოცულობით მზე იმდენად დიდია, მილიონზე მეტ დედამიწას დაიტევს. იგი ეკლიპტიკაზე მოძრაობს.სექციების სია

მზის გამოსხივება და ტემპერატურა

სივრცეში მზე ყველა მიმართულებით რადიალურად გამოასხივებს დიდ ენერგიას:4×10³³ ერგს წამში. ეს იმას ნიშნავს, რომ მისი ზედაპირის ყოველი კვადრატული მეტრი 84 000 ცხენის ძალას გამოყოფს. ოღონდ დედამიწაზე მოდის გამოყოფილი ენერგიის მხოლოდ 1:2 000 000 000 ნაწილი. მზის ხილული ზედაპირის ტემპერატურა საშუალოდ 6000 გრადუსია ხოლო შინაგანი 10 მილიონი გრადუსია(ეს მხოლოდ მოსაზრებაა).

მზის გვირგვინი

ქრომოსფეროს ზემოდან აკრავს მზის ატმოსფეროს გარე ნაწილი, ე.წ მზის კორონა (გვირგვინი). იგი მეტად გაიშვიათებული გარემოა გა ვრცელდება რამდენიმე მლნ კმ-ის სიმაღლეზე. მას არ ააქვს მკვეთრი ზედა საზღვარი. სუსტი ნათების გამო, არც კორონა მოჩანს ჩვეულებრივ პირობებში ცის კაშკაშა ფონზე. ამიტომ აქამდე მას მხოლოდ მზის სრულ დაბნელებათა დროს შეისწავლიდნენ. მაგრამ ამჟამად კორონის შესასწავლად ტელესკოპებს იყენებენ.კორონა არ არის მკვეთრად გამოყოფილი და სიმეტრიული; იგი ქმნის შორს განვრცობილ გრძელ სხივებს. მზის გვირგვინი თავისებური ფიზიკური გარემოა. ამ უაღრესად გაიშვიიათებულ გარემოში ატომების სიჩქარე იმდენად დიდია, რომ მას მილიონი გადუსი ტემპერატურა შეესაბამება. მზის კორონიდან განუწყვეტლივ გამოიფრქვევა პლაზმა. ამ პროცესს მზის ქარი ეწოდება. იგიდედამიწის ახლო სივრცესაც აღწევს, სადაც მისი სიჩქარე 300-400 კმ/წმ-ს აღემატება. მზის

ქრომოსფერო

მზის ქრომოსფერო გაზოვანი სფეროს ის ფენაა, რომელიც ფოტოსფეროს ზემოთაა მოქცეული. ქრომოსფეროს ტემპერატურა თანდათანობით იზრდება სიმაღლის მიხედვით და ზედა ნაწილში რამოდენიმე ათეულ ათას გრადუსს აღწევს. ქრომოსერო იმდენად გაიშვიათებული გარემოა, რომ უშუალოდ ვერც ვხედავთ ცის კაშკაშა ფონზე. მხოლოდ მზის სრულ დაბნელების წუთებში, როცა მთვარის ბადრო მთლიანად ფარავს მზის ფოტოსფეროს და ცის ფონი ბნელდება, შეიძლება შევამჩნიოთ ბნელ დისკოს გარსშემოვლებული ძალიან ვიწრო, მაგრამ კაშკაშა მოწითალო რგოლის სახით. ამ შეფერილობის გამო უწოდებენ მზის ატმოსფეროს ამ ფენას ქრომოსფეროს, რაც ფერად ანუ შეფერადებულ სფეროს ნისნავს. მოწითალო ფერი იმით აიხსნება, რომ ქრომოსფეროში უხვად არის წყალბადი, რომელიც ინტენსიურად გამოსხივდება სპექტრის გრძელტალღიან წითელ უბანში.

მზის ქიმიური შემადგენლობა

აქამდე მზეში აღმოჩენილია მენდელეევის პერიოდული სისტემის ქიმიური ელემენტების 70-ზე მეტი ელემენტი. მათ შორისაა წყალბადი(რომელიც მზის მთავარი შემადგენელი ნაწილია-70% მდე), ჰელიუმი ( აგრეთვე საკმაოდ დიდი რაოდენობით-29% მდე), კალიუმი, რკინა და სხვა (მათ წილად მხოლოდ 1% მოდის).

მზის აქტივობა

დროდადრო მზის ატმოსფეროში წარმოიშობა ე.წ. აქტიური არეები, რომელთა რაოდენობაც რეგულარულად მეორდება საშუალოდ ყოველი 11 წლის შემდეგ. აქტიური არეების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გამოვლინებაა ფოტოსფეროში შემჩნეული მზის ლაქები. პერიოდს, როცა ლაქები სულ არ შეინიშნება, მზის აქტიობის მინიმუმი ეწოდება. მინიმუმის შემდეგ მზის ეკვატორის გასწვრივ ორივე მხარეს ჩნდება ლაქების ზოლები, რომელთა ინტენსიურობაც თანდათან იზრდება. სამ-ოთხ წელიწადში დგება მზის აქტივობის მაქსიმუმი. მერე მზის აქტივობა თანდათან ეცემა და დაახლოებით თერთმეტი წლის შემდეგ კვლავ მინიმუმი მეორდება. მაქსიმუმის დროს შეიმჩნევა მზის აქტიური არეების აფეთქების მსგავსი მკვეთრი ნათება. ხშირია ამოფრქვევა, რომლის დროსაც აირის გიგანტური შადრევნები, პროტუბერანცები, ზედაპირიდან ათასობით კილომეტრზე გამოიტყორცნება და წამში 1000 კმ-მდე სიჩქარეს ანვითარებს. ეს პროცესი რამდენიმე საათს ან რამდენიმე დღეს გრძელდება. ამოფრქვევა გავლენას ახდენს დედამიწის ტროპოსფეროზე (ატმოსფეროს იმ ნაწილზე, რომელიც განაპირობებს ამინდს ჩვენს პლანეტაზე), აგრეთვე ბიოსფეროზე და, მაშასადამე ადამიანზეც.

პოლარული ციალი

პოლარული ციალი არის მზის აქტივობის ერთ-ერთი ფორმა – ცის ელექტრული ნათება ღამით. იგი ყველაზე ხშირად დედამიწის პოლარულ უბნებში შეიმჩნევა. დედამიწიდან 90-1000 კილომეტრ სიმაღლეზე მზის ნაწილაკების ნაკადი ეჯახება ზედა ატმოსფეროს შემადგენელ კომპონენტებს. (ჟანგბადსა და აზოტს) და იწვევს ჰაერის ძალზე ლამაზ ნათებას, რომელიც ხან სხივებს ემსგავსება, ხან ფერად-ფერად ფარდებსა და ბაფთებს. მას პოლარურ ციალს ეძახიან.


წყარო: offline.ge

მზე და მისი გავლენა დედამიწაზე

მზე უძველესი დროიდან იწვევდა ადამიანის ინტერესს.

იგი კაცობრიობის მთელი ისტორიის მანძილზე დიდ როლს ასრულებდა ადამიანის ყოფა-ცხოვრებაში და ამიტომაც ბევრ ცივილიზაციაში (მათ შორის ქართულში) არსებობდა მზის კულტი. მზეს უკავშირდება დღე-ღამისა და წელიწადის დროების ცვლილება. თანამედროვე კვლევებმა დაადასტურა, რომ მზე და მასზე მიმდინარე პროცესები მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს დედამიწაზე. მზიდან მომდინარე გამოსხივება მოქმედებს დედამიწაზე არსებულ არაცოცხალ და ცოცხალ ბუნებაზე, მაგალითად, ადამიანის ჯანმრთელობაზე. მზიდან ამოტყორცნილი სხვადასხვა ტიპის ნაკადები (მზის ქარი, კორონალური ამოფრქვევები, ენერგეტიკული ნაწილაკები) გავლენას ახდენს ელექტროხელსაწყოების, რადიო და სანავიგაციო დანადგარებისა და ხელოვნური თანამგზავრების მუშაობაზე. ასევე, მზიდან წამოსული მატერიისა და გამოსხივების ურთიერთქმედება დედამიწის მაგნეტოსფეროსა და ატმოსფეროსთან იწვევს დედამიწაზე კლიმატის ცვლილებას.

მზე არის მზის სისტემის ცენტრში მოთავსებული ვარსკვლავი. ის დედამიწასთან ყველაზე ახლოს მდებარე ვარსკვლავია. დედამიწა მზიდან 150 მილიონი კილომეტრითაა დაშორებული.

ზოგადად, ვარსკვლავი არის მოკაშკაშე ობიექტი, რომელიც შედგება დამუხტული ნაწილაკების გაზისგან - პლაზმისგან. პლაზმას განსაზღვრულ მოცულობას უნარჩუნებს გრავიტავიცია (ის მიზიდულობის ძალა, რომელიც წარმოიქმნება ვარსკვლავის სხვადასხვა შრეებს შორის). ვარსკვლავი გადის ევოლუციის სხვადასხვა ეტაპს. იგი შეიძლება დაიბადოს გიგანტური მოლეკუ­ლური ღრუბლის (მტვრისა და გაზის ღრუბლის) გრავიტაციული კოლაფსის შემდეგ. ღრუბლის ნაწილებს შორის მიზიდულობის გამო შედარებით ერთგვაროვანი ღრუბელი იშლება მცირე ზომის შემკვრივებულ ობიექტებად - პროტოვარსკვლავებად. სხვადასხვა მასის პროტოვარსკვლავები წარმოქმნიან განსხვავებული ტიპის ვარსკვლავურ ობიექტებს. პროტოვარსკვლავები, რომელთა მასა უფრო მცირეა, ვიდრე მზის მასის რვა პროცენტი, საკმარისად ვერ იკუმშება და, შესაბამისად, ვერ იქმნება დიდი ტემპერატურა თერმობირთვული რეაქციისთვის. ასეთ ობიექტებს ყავისფერ ჯუჯებს უწოდებენ. ყავისფერი ჯუჯების სიკაშკაშე შედარებით მცირეა და ისინი ნელა კვდება. თუ პროტოვარსკვლავის მასა მზის მასის ტოლია ან მეტია, გრავიტაციული ძალა საკმარისია იმისთვის, რომ მატერიის შეკუმშვისას წარმოიქმნას საკმარისად ცხელი გული. ვარსკვლავის შიგნით არსებული მაღალი ტემპერატურის პირობებში მიმდინარეობს თერმობირთვული რეაქციები, რომლის შედეგად წარმოქმნილი წნევის ძალა აბალანსებს ვარსკვლავის შრეებს შორის არსებულ მიზიდულობის ძალას და მყარდება ე.წ ჰიდროსტატიკური წონასწორობა. ამის შემდეგ ვარსკვლავი იკავებს ადგილს ვარსკვლავების კლასიფიკაციის ე.წ. მთავარ მიმდევრობაში. მზის ტიპის ანუ საშუალო ზომის ვარსკვლავური ობიექტები მთავარ მიმდევრობაში რჩება დაახლოებით ათი მილიარდი წლის განმვალობაში. ითვლება, რომ დღეს მზე თავისი ევოლუციის შუა ფაზაშია. დროთა განმავლობაში ვარსკვლავის ცენტრში თერმობირთვული რეაქციისთვის საჭირო საწვავი ილევა და რეაქციებიც წყდება. როდესაც გრავიტაციული ძალა გადააჭარბებს ვარსკვლავური გაზის წნევის ძალას, იწყება ვარსკვლავის შეკუმშვა და პროცესი სრულდება მისი სხვადასხვა ტიპის ობიექტად ჩამოყალიბებით (წითელი ჯუჯა, წითელი გიგანტი, თეთრი ჯუჯა, ნეიტრონული ვარსკვლავი, შავი ხვრელი). ის, თუ რა ტიპის ობიექტად იქცევა ვარსკვლავი, დამოკიდებულია მის საწყის მასასა და ზომაზე.

მზის რადიუსი საშუალოდ 700 000 კილომეტრია, რაც დაახლოებით 110-ჯერ აღემატება დედამიწის რადიუსს, ხოლო მზის მასა 330 000-ჯერ მეტია დედამიწის მასაზე. მზის შიდა სტრუქტურა შედგება მზის ცხელი გულისგან, სადაც ტემპერატურა დაახლოებით 15 მილიონი გრადუსია და მიმდინარეობს თერმობირთვული რეაქცია, რადიაციული ზონისგან, რომელშიც ვრცელდება თერმობირთვული რეაქციის შედეგად წარმოქმნილი გამოსხივება და კონვექციური ზონისგან. კონვექციურ ზონაში მზის გულში წარმოქმნილი ენერგია გადადის კონვექციური ნაკადების მეშვეობით. კონვექციური და რადიაციული ზონების საზღვარზე, ურთიერთქმედების ფენაში, ხდება მზის მაგნიტური ველის ფორმირება.

მზის ხილულ ზედაპირს ფოტოსფერო ეწოდება. ფოტოსფეროს ზედა ფენას წარმოადგენს არარეგულარული ფენა - ქრომოსფერო, რომელშიც ტემპერატურა 6 ათასიდან 20 ათას გრადუსამდე იზრდება. ქრომოსფეროში წარმოქმნილი წყალბადის გამოსხივება მზეს წითელ შეფერილობას აძლევს. მზის გარეთა ატმოსფეროს წარმოადგენს კორონა. მას ქრომოსფეროსგან გამოყოფს თხელი, არარეგულარული გარდამავალი ზონა. კორონა მზის დაბნელებისას გამოიყურება როგორც კაშკაშა, თეთრი გვირგვინი. მისი ტემპერატურა მილიონ გრადუსს აღემატება.

მზეს ახასიათებს აქტივობის 11-წლიანი ციკლი. აქტივობის პერიოდში ფოტოსფეროს ზედაპირზე წარმოიქმნება მზის ლაქები. პერიოდს, როდესაც მზის ლაქების წარმოქმნა ყველაზე ინტენსიურია, მზის მაქსიმუმი ეწოდება, ხოლო მზის ლაქების წარმოქმნის მინიმალური ინტენსივობის შესაბამის პერიოდს - მზის მინიმუმი. მზის ლაქაში შეიძლება გამოიყოს ორი უბანი - უმბრა და პრეუმბრა. უმბრა არის მუქი ადგილი, სადაც მაგნიტური ველი მზის ზედაპირის მართობულია (ამ ადგილას მაგნიტური ველი ამოდის მზიდან ან ჩადის მასში). პრეუმბრა ნაკლებად მუქი ადგილია, სადაც მაგნიტური ველი დახრილია მზის ზედაპირის მიმართ. თუ მზის აქტივობის ციკლი 11 წელია, მზის ლაქების ციკლი 22-წლიანია, რადგან ყოველ 11 წელიწადში მაგნიტური ველი იცვლის მიმართულებას. ანუ, მზის მაქსიმუმისას, მოცემული წერტილიდან მაქსიმალური სიძლიერის მაგნიტური ველი ამოდის მზის ზედაპირიდან, 11 წლის განმავლობაში ველი სუსტდება და ნულდება, შემდეგ წარმოიქმნება და ძლიერდება საპირისპირო მიმართულების ველი და ამ 11-წლიანი ციკლის ბოლოს, იგივე ადგილას, მაქსიმალური სიძლიერის ველი ჩადის მზეში. მომდევნო 11 წლის განმავლობაში ციკლი მეორდება და მეორე 11-წლიანი ციკლის ბოლოს მაქსიმალური სიძლიერის ველი კვლავ ამოდის მზიდან.

მზის კორონაში მიმდინარე პროცესები გავლენას ახდენს მზიდან მომდინარე ნაკადების (მზის ქარი, კორონალური ამოფრქვევები, ენერგეტიკული ნაწილაკები) დინამიკაზე.

მზის ქარი წარმოიქმნება მზის ცხელ კორონაში. ზოგადად, ვარსკვლავის ქარი ვარსკვლავური მატერიის უწყვეტი ნაკადია, რომელიც მოედინება მისი ზედაპირიდან. ვარსკვლავური ქარის სიჩქარე, როგორც წესი, აღემატება ბგერის სიჩქარეს. ბგერის სიჩქარეზე ნაკლები სიჩქარით მოძრავ ნაკადს ეწოდება ვარსკვლავური ბრიზი. მზის ქარი არ არის ერთგვაროვანი, ის შედგება 800 კილომეტრი წამში სიჩქარით მოძრავი სწრაფი ქარისა და ნელი ქარისგან, რომლის სიჩქარეა დაახლოებით 400 კილომეტრი წამში.

მზის აქტივობისას შესაძლებელია მზის სისტემაში ყველაზე ენერგეტიკული მოვლენის - კორონალური მასის ამოფრქვევის დაკვირვება, რომლის დროსაც ხდება მზის ზედაპირული მატერიის დიდი რაოდენობით (ათობით მილიარდი ტონის) ამოტყორცნა მცირე დროში. ამოფრქვეული მასა მოძრაობს რამდენიმე ასეული კილომეტრი წამში სიჩქარით. კორონალური ამოფრქვევების წარმოქმნის ზოგადი მექანიზმი ჯერ არ არის შესწავლილი. ამ მოვლენას უკავშირებენ თერმული ან მაგნიტური ენერგიის სწრაფ გამოთავისუფლებას. იმ კორონალური ამოფრქვევების ნაწილს, რომლებიც აღწევს დედამიწის მაგნეტოსფერომდე, უწოდებენ მაგნიტურ ღრუბლებს. მაგნიტური ღრუბლის სიჩქარე დაახლოებით მზის ქარის სიჩქარეს უტოლდება, ხოლო დედამიწის მაგნეტოსფეროსთან მისი რადიუსი დაახლოებით 40-ჯერ აღემატება მზის რადიუსს.

მზის აქტივობისას მიმდინარე ამოფრქვევებს და აფეთქებებს თან სდევს მზის ენერგეტიკული ნაწილაკების (სინათლის სიჩქარესთან მიახლოებული სიჩქარით მოძრავი ელექტრონებისა და პროტონების) წარმოშობა მზის ზედაპირზე.

მზის ქარში მოძრავ ენერგეტიკულ ნაწილაკებს შეუძლია დააზიანოს ხელოვნური თანამგზავრები და საფრთხე შეუქმნას ასტრონავტების ჯანმრთელობას. ამ დამუხტულ ნაწილაკებს საკმარისი ენერგია აქვთ თანამგზავრის ან კოსმოსური ხომალდის შიგნით შესაღწევად. თანამგზავრის დამცავ შრეში (კედლებში) მოძრაობისას ენერგეტიკული დამუხტული ნაწილაკები წარმოქმნის ძლიერ ელექტრულ ველს, რომელიც, თავის მხრივ, იწვევს ელექტრულ განმუხტვას, რომლის დროსაც ზიანდება თანამგზავრზე დამონტაჟებული ხელსაწყოები. ენერგეტიკულმა ნაწილაკებმა შეიძლება ასევე გამოიწვიოს ხელსაწყოების მხოლოდ ერთჯერადი გაუმართაობა. ენერგეტიკული ნაწილაკების ყველაზე ძლიერ ნაკადს მზის ქარში აკვირდებოდნენ 1972 წლის აგვისტოში. გამოთვლებმა აჩვენა, რომ ამ დროს კოსმოსში ასტრონავტები რომ ყოფილიყვნენ, ისინი 10 საათის განმავლობაში მიიღებდნენ დასხივების სასიკვდილო დოზას.

ერთი შეხედვით ბუნებრივია ვივარაუდოთ, რომ მზიდან წამოსულ გამოსხივებას და ვარსკვლავური მასის ნაკადებს (მზის ქარი, კორონალური ამოფრქვევები, ენერგეტიკული ნაწილაკები) შეეძლოთ ძალზე უარყოფითად ემოქმედათ დედამიწის კლიმატზე, ჩვენს პლანეტაზე არსებულ ცოცხალ და არაცოცხალ ბუნებასა და ჩვენს ყოფაზე. მაგალითად, მზიდან წამოსულ ულტრაიისფერ გამოსხივებას შეუძლია დააზიანოს ადამიანის ჯანმრთელობა, დაასუსტოს იმუნური სისტემა, გამოიწვიოს გენეტიკური ცვლილებები ცოცხალ ორგანიზმებში, გახდეს თვალისა და კანის დაავადებების (მაგ. კიბოს) მიზეზი. ულტრაიისფერმა გამოსხივებამ შეიძლება შეაფერხოს მცენარეების ზრდა. საბედნიეროდ, დედამიწას გარს აკრავს დამცავი შრე - ატმოსფერო, რომელიც ხელს უწყობს დედამიწაზე სიცოცხლისთვის საჭირო პირობების შენარჩუნებას. დედამიწის ატმოსფერო შედგება ტროპოსფეროსგან (დედამიწის ზედაპირიდან 17-კილომეტრიანი ფენა) და მომდევნო შრეებისგან - სტრატოსფეროსგან (ეს ფენა მთავრდება დედამიწის ზედაპირიდან 50 კილომეტრზე), მეზოსფეროსგან (მისი ზედა საზღვარი დედამიწის ზედაპირიდან 80 კილომეტრზე მდებარეობს), თერმოსფეროსგან, იგივე იონოსფეროსგან, რომლის ზედა საზღვრის მდებარეობა დედამიწის ზედაპირიდან 300-დან 800 კილომეტრამდე მერყეობს. თერმოსფეროს გაგრძელებაა ეგზოსფერო, რომელიც დედამიწის ზედაპირიდან 1000 კილომეტრზე მთავრდება. თითოეულ შრეს ახასიათებს ერთმანეთისგან განსხვავებული სიმკვრივე და ტემპერატურა.

ატმოსფერო ხელს უშლის მზიდან წამოსული, ცოცხალი ორგანიზმებისთვის საზიანო გამოსხივების გავრცელებას. დედამიწაზე ულტრაიისფერი გამოსხივების წილის შემცირება დამოკიდებულია ღრუბლიანობასა და ოზონის რაოდენობაზე ატმოსფეროში. ოზონის რაოდენობის მცირე ცვლილებამ შეიძლება გამოიწვიოს მნიშვნელოვანი ცვლილებები ულტრაიისფერი გამოსხივების დედამიწის ატმოსფეროში გავრცელების პროცესში.

იონოსფერო ყველაზე აქტიურად ურთიერთქმედებს მზიდან წამოსულ გამოსხივებასთან და სხვადასხვა ტიპის ნაკადებთან. მზის აქტივობისას, მზიდან წამოსული ენერგეტიკული ნაკადების ურთიერთქმედება იონოსფეროსთან იწვევს მისი პარამეტრების ცვლილებას, რაც, თავის მხრივ, გავლენას ახდენს როგორც რადიო, სანავიგაციო და ელექტროხელსაწყოების გამართულ მუშაობაზე, ისე დედამიწის კლიმატსა და, შესაბამისად, დედამიწის ცოცხალ და არაცოცხალ ბუნებაზე.

ზოგიერთი რადიო და სანავიგაციო სისტემების მუშაობის პრინციპი დამყარებულია იონოსფეროს მიერ დედამიწიდან გაგზავნილი სიგნალების (ელექტრომაგნიტური ტალღების) არეკვლაზე. ეს პრინციპი საშუალებას იძლევა სიგნალის გადაცემა განხორციელდეს დიდ მანძილებზე. მაგნიტური ქარიშხლი, რომელიც ასოცირდება მზის ქარში კორონალური მასის ამოფრქვევების მოძრაობასთან, იწვევს იონოსფეროს პარამეტრების ცვლილებას და ხელს უშლის მოცემული სიხშირის ტალღების არეკვლას იონოსფეროს მიერ. ეს კი, თავის მხრივ, აფერხებს სანავიგაციო და რადიოხელსაწყოების მუშაობას. ისეთი სანავიგაციო სისტემა, როგორიც არის GPS (Global Position System), გზავნის სიგნალს ხელოვნურ თანამგზავრთან და შემდეგ იქიდან იღებს მონაცემებს, ხოლო იონოსფეროში გამოწვეული ცვლილებები აფერხებს კოსმოსში განთავსებულ თანამგზავრთან კავშირს. მაგნიტური ქარიშხლის დროს დედამიწის ატმოსფეროში შემოღწეული დამუხტული ნაწილაკები იწვევს ატმოსფეროს იონიზაციის ხარისხის ცვლილებას, რაც აფერხებს დედამიწაზე ელექტრული ხელსაწყოების მუშაობას.

მზიდან წამოსული ენერგეტიკული ნაკადებისა და დედამიწის ატმოსფეროს ურთიერთქმედების თვალსაჩინო და სანახაობრივად ლამაზი მაგალითია ე.წ. ჩრდილოეთის ციალი. მზიდან წამოსული ენერგეტიკული ნაწილაკები ჩაჭერილნი არიან დედამიწის მაგნიტური ველის მიერ და ისინი ვეღარ აღწევს დედამიწის ატმოსფეროში. ამ ნაწილაკების ერთობლიობა დედამიწის გარშემო ქმნის ე.წ. ვან ალლენის სარტყელს. მზის აქტივობისას, კორონალური მასის ამოფრქვევების მოძრაობასთან ასოცირებული მაგნიტური ქარიშხალი იწვევს დედამიწის მაგნიტური ველის სტრუქტურის ცვლილებას. ამის გამო ვან ალლენის სარტყელიდან დამუხტული ენერგეტიკული ნაწილაკები ახერხებენ დედამიწის ატმოსფეროში შემოღწევას. ამ დამუხტული ნაწილაკების იონოსფეროსთან ურთიერთქმედება იწვევს ნათებას, რომელიც ცნობილია ჩრდილოეთის ციალის სახელით. ჩრდილოეთის ციალის ფერი დამოკიდებულია მოცემული ატმოსფერული გაზის სახეობასა და პარამეტრებზე.

როგორც ვხედავთ, მზე გავლენას ახდენს დედამიწის კლიმატზე, ცოცხალ და არაცოცხალ ბუნებაზე, მზის აქტივობამ შეიძლება დააზიანოს ელექტროტექნიკა და თანამგზავრები. ელექტროტექნიკის ხარისხის გაუმჯობესება კი, თავის მხრივ, დაკავშირებულია ხარჯების ზრდასთან. იმისთვის, რომ დაცული იყოს ადამიანების ჯანმრთელობა და სიცოცხლე, შენარჩუნებული იყოს დედამიწაზე სიცოცხლისთვის ხელსაყრელი პირობები და დაიზოგოს ფინანსები, საჭიროა მზეზე მიმდინარე მოვლენებისა და ამინდის პროგნოზირების ეფექტურობის გაუმჯობესება. ამისთვის კი აქტიურად უნდა გაგრძელდეს მზისა და მასზე მიმდინარე პროცესების შესწავლა. დღეს მთელ მსოფლიოში რამდენიმე სამეცნიერო ცენტრი მუშაობს მზეზე დაკვირვების ხარისხის გაუმჯობესებაზე, ხორციელდება მზეზე მიმდინარე პროცესების კომპიუტერული (რიცხვითი) მოდელირება და ანალიტიკური მოდელების დამუშავება.




წყარო:  www.24saati.ge